Иминлекле әйләнә-тирәлеккә хокук
УҢАЙЛЫ ӘЙЛӘНӘ-ТИРӘ МОХИТКӘ ХОКУК
Хокук белемнәре кандидаты, Россия экология берлегенең эксперт советы әгъзасы, әйләнә-тирә мохитнең халыкара хокукын үстерү буенча Мәскәү инициативасы координаторы Е.А.Высторобец
(объектны билгеләү методологиясен төзү)1
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук турында төрлечә төзелгән нигезләмәләр кайбер конституцияләрдә һәм кеше һәм халыклар хокуклары буенча Африка Хартиясендә (1981, 24 бит)2, 1969 елгы кешенең икътисадый, социаль һәм мәдәни хокуклары буенча Америка килешүенә карата беркетмәдә (1988, И. бите) 3, Европа парламенты тарафыннан 1989 елның апрелендә кабул ителгән төп хокуклар һәм ирекләр декларациясе (1989 ел) кебек халыкара хокукый актларда һәм халыкара-хокукый актларда бар.
1992 елда Эдит Браун Вейс «уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук турында opinio juries билгеләгән билгеле бер норматив танылуга карамастан» юк, дип саный, һәм шул ук вакытта ул «цивилизацияле милләтләр тарафыннан танылган хокукның гомуми принцибы» буларак интерпретацияләнә алмый4. Ачык мәгънәдә уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук, Э.Б.Вейс буенча, дәүләтләрнең һәм башка иҗтимагый субъектларның (региональ хакимият органнары; җирле хакимият органнары; предприятиеләр; физик затлар) дәүләт яисә шәхси мәнфәгатьләрдән өстен булган барлык гавами мәнфәгатьләргә мөнәсәбәттә булырга һәм халыкара хезмәттәшлекне үстерү юлы белән глобаль экологик проблемаларны хәл итүдә катнашырга тиеш.
Эчтәлек мәгънәсендә бу хокук Э.Б. Вейс буенча: 1) дәүләтнең экологик мәгълүматтан һәркем файдалана алырлык булуын тәэмин итү бурычын, һәм 2) катнашуга гомуми хокукны гамәлгә ашыруны гарантияләүне, шул исәптән турыдан-туры экологик әһәмиятле карарлар кабул итү процессында гарантияләүне үз эченә ала.
«Барлыкка килү стадиясендә торган (һәр кешенең) уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук принцибы полисистема күренеше буларак каралырга тиеш. Ул экологик хокук өлкәсенә, экологик иминлекне тәэмин итүгә һәм гуманитар хокук өлкәсенә «үтеп керә». Әлеге принцип, кеше хокуклары декларациясенә кертелгән төп хокукларның һәм ирекләрнең аерылгысыз өлеше буларак, экологик куркынычсызлык системасында төп элемент була ала һәм булачак» (Э. Б.Вейс, 1992).
Әле 1985 елда Яномами эшендә яномами индеецлары исеменнән кертелгән үтенеч буенча Бразилиягә каршы комиссия әйләнә-тирә мохит сыйфаты һәм яшәү хокукы арасында элемтә урнаштырды.
Үтенечнамәдә хөкүмәт Америка кеше хокукларын һәм бурычларын Америка Декларациясен бозды, шоссены яномани территориясе аша уздырды һәм бу территория ресурсларын эксплуатацияләүне рөхсәт итте, дип расланды. Бу хәрәкәтләр сәләтле булмаган халык агымына, йогышлы авырулар килеп чыгуга алып барган, аларны медицина хезмәте җитмәү аркасында дәвалау башкарылмаган. Комиссия хөкүмәт Декларациянең 1 статьясы белән гарантияләнгән тормышка, иреккә һәм шәхси иминлекне, шулай ук яшәү урынына һәм хәрәкәт итү хокукын (VIII ст.) һәм сәламәтлекне һәм муллыкны саклап калу хокукын (XI ст.) бозган, дип белдерде5.
«Әгәр әйләнә-тирә мохитне пычрату турында сүз барса, бозылган хокукны яклау җиңелрәк гамәлгә ашырыла. Табигатьтән файдалану һәм табигатьне саклау яки биологик төрлелекне саклау мәсьәләләре, куркынычсыз һәм экологик - балансланган әйләнә-тирә мохиткә хокуктан тыш, кеше хокуклары белән бәйләү кыенрак6.
Шуның белән бергә, кешенең экологик хокукларын яклау буенча суд практикасы материалларын карап чыкканнан соң, дәгъвалар ешрак яшәү, милек, сәламәтлек, мәгълүмат, гаилә һәм шәхси тормыш хокукларын бозу фактларына нигезләнгән, дип нәтиҗә ясый, экологик күзлектән караганда әйләнә-тирә мохиткә имин һәм кабул итәрлек хокукка караганда. Эш азагында автор сорый: «Экология күзлегеннән караганда, әйләнә-тирә мохитне куркынычсыз һәм кабул итәрлек, куркынычсыз дип танылган хокукны шулай көчәйтәме һәм экологик хокук һәм кеше хокуклары белән белдерелгән халыкара кыйммәтләрне үстерәме?
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны билгеләүнең сыйфат үзгәрүен билгеләп үтәргә кирәк, «цивилизацияле милләтләр тарафыннан танылган хокукның гомуми принцибы» (Вейс, 1992), аның исемен «ачыктан-ачык һәм таныла торган хокук» (Шелтон, 2002) дип бәяли алмый. 1992 елдан башлап (шул исәптән Россия кануннарында гамәлгә ашыру), уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны гомумтанылган принцип һәм халыкара хокук нормасы буларак бәяләү өчен 2005 елга җитәрлек нигезләр барлыкка килде. Шелтон биргән сорауга без катгый җавап бирергә омтылабыз.
Һәркем уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокуклы (Россия Федерациясе Конституциясе, 42 нче бит). Бу хокук уңай шартларда яшәү һәм сәламәтлеккә зыян китерми торган уңайлы шартларда яшәү мөмкинлеген аңлата һәм уңай әйләнә-тирә мохитне саклау өлкәсендә дәүләт органнары (әйләнә-тирә мохитне саклау өлкәсендә дәүләт органнары) тиешле вазыйфаи затларыннан тиешле хәлдә яшәүне таләп итәргә.7
Һәркем табигатьне һәм әйләнә-тирә мохитне сакларга тиеш (58 ст.)8. Россия Федерациясе Конституциясе шулай ук Россия Федерациясендә кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен дәүләт тарафыннан яклау гарантияләнә дип белдерә (45 статьяның 1 пунктында), һәркем үз хокукларын һәм ирекләрен закон белән тыелмаган барлык ысуллар белән якларга хокуклы (45 статьяның 2 пунктында). Әлеге конституциячел хокуклар һәм бурыч закон нигезендә ничек тәэмин ителде?
Россия Федерациясе Конституциясенә булган шәрехләр бу сорауга шактый томанлы җавап бирә9. Дәүләт тарафыннан чаралар системасын гамәлгә ашыру турында сөйләү, ә китерелгән мондый чаралар исемлеге системалылык билгеләренә ия түгел һәм җиңел генә өстәмә булырга мөмкин.
О.Е.Кутафин редакциясендәге шәрехләр нигезендә, яклау күбесенчә (гомуми кагыйдә буенча) хокук бозуның матди составы очрагында, гражданнарның сәламәтлегенә яки мөлкәтенә зыян китерү мөмкин. Бу чыннан да конституцион норма нигезләмәсенең өченче элементына карата дөрес (зыянны компенсацияләү). Әйләнә-тирә мохитнең торышы турындагы мәгълүматка хокукның эчтәлеге, шулай ук уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны тоту һәм яклау биредә аңлатылмый диярлек.
Шул ук вакытта Л.А. Окуньков редакциясе астындагы комментарийлар аңлатыла: «Юридик һәм физик затлар судка яки арбитраж судка дәгъва таләпләре белдерергә һәм гражданнарның сәламәтлегенә, халык хуҗалыгына һәм әйләнә-тирә мохиткә зыян китерә торган экологик зарарлы эшчәнлекне туктату турында хокуклы. Бу очракта суд карары аны тиешле банк учреждениеләре тарафыннан финанслауны туктату өчен нигез булып тора. Финанс җаваплылыгы мохит деградациясендә гаепле кешеләргә йөкләнә».
Шулай итеп, гамәл «әйләнә-тирә мохит өчен экологик зарарлы» дип характерлана ала. Гражданнарның, оешмаларның сәламәтлегенә яки мөлкәтенә турыдан-туры зыян, бу очракта, дәгъва таләбенең аерылгысыз элементы характерын йөртми башлый, ә калган табышны бәяләү бигрәк тә проблемалырак.
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны боза яки чикли торган экологик хокук бозу составы формаль булырга тиеш. Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны боза торган гамәлләр яисә гамәл кылмау кешеләрнең тормышы яки сәламәтлеге өчен
куркыныч тудыра торган хәлләр турында мәгълүматны яшерү белән бәйле. (237 ст., Россия Федерациясе Җинаять кодексы 13.06.96 № 63-ФЗ - 2004 елның 28 декабрендәге 187-ФЗ ред.; РФ СЗ, 17.06.1996, № 25, 2954 ст.)
237 статья. Кешеләрнең тормышы яки сәламәтлеге өчен куркыныч тудыручы хәлләр турында мәгълүматны яшерү
1. Кешеләрнең тормышы яисә сәламәтлеге өчен куркыныч тудыручы вакыйгалар, фактлар яисә күренешләр турында йә әйләнә-тирә мохит өчен халыкны һәм әлеге куркынычны бетерү чараларын күрүгә вәкаләтле органнарны тәэмин итәргә тиешле зат тарафыннан башкарылган мәгълүматны яшерү яисә бозып күрсәтү;
(18.03.1999 N 50-ФЗ федераль закон редакциясендә)
Өч йөз мең сумга кадәр, яки ике елга кадәр вакыт эчендә хөкем ителүченең хезмәт хакы яки башка кереме күләмендә штраф яки билгеле бер вазыйфаларны биләү яки өч елга кадәр билгеле бер эшчәнлек белән шөгыльләнү яки аннан башка билгеле бер эшчәнлек белән шөгыльләнү хокукыннан мәхрүм итү белән җәзалана.
(08.12.2003 N162-ФЗ федераль закон редакциясендә)
2. Әгәр дә алар Россия Федерациясе дәүләт вазыйфасын яисә Россия Федерациясе субъекты дәүләт вазыйфасын биләүче зат тарафыннан башкарылган булса, шулай ук җирле үзидарә органы башлыгы тарафыннан йә мондый гамәлләр нәтиҗәсендә кеше сәламәтлегенә зыян китерсә яисә башка авыр нәтиҗәләргә ирешсәләр, - йөз меңнән алып биш йөз мең сумга кадәр күләмендә яисә хезмәт хакы яисә хөкем ителүченең бер елдан алып өч елга кадәр чорда яисә биш елга кадәр иректән мәхрүм итү, билгеле бер вазыйфаларны биләү яисә өч елга кадәр билгеле бер эшчәнлек белән шөгыльләнү хокукыннан мәхрүм итү яисә шундыйлардан башка эшчәнлек белән шөгыльләнү хокукыннан мәхрүм итү белән җәзалана.
(08.12.2003 N 162-ФЗ федераль закон редакциясендә)
Бу статья буенча Россиядә карала торган хокукны яклау гамәлгә ашырылырга мөмкин. Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә каршы хокук бозу составын рәсми рәвештә тану файдасына өстәмә аргумент ресурслар сыешлыгының, экологик тотрыклылыкның тискәре үзгәрүенә, эстетик сыйфатларның һәм ландшафт төрлелегенең начарлануына (бу хакта мәгълүматны яшерүгә) янау асылы (куркыныч) булып тора.
Экологик хокукларны гамәлгә ашыру уңаеннан барлыкка килә торган мөнәсәбәтләрне хокукый җайга салуның максаты, ахыр чиктә, аларның иң мөһимнәрен - ә атап әйткәндә, уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны үтәүне, гамәлгә ашыруны һәм яклауны тәэмин итү. М.И. Васильевның хокуклары, башка экологик хокуклар (әйләнә-тирә мохитнең торышы һәм аны саклау чаралары турында мәгълүмат бирүне таләп итү, экологик зарарлы объектларны урнаштыру, төзү, эксплуатацияләү турындагы карарларны юкка чыгару, сәламәтлеккә яисә мөлкәткә китерелгән зыянны каплауга хокук һ.б.) әлеге максатка ирешү чарасы буларак чыгыш ясыйлар, уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны ныгыталар, ныгыталар.
Россия Федерациясе Европа Советына кергәч, безнең ил гражданнары өчен 1950 елда кеше хокукларын һәм төп ирекләрне яклау турында Европа Конвенциясеннән килеп чыккан халыкара яклау механизмнарын куллану мөмкинлеге барлыкка килде (шулай ук Рим конвенциясе буларак билгеле)10, ә атап әйткәндә - уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук турында бәхәсләрне кеше хокуклары буенча Европа Судын карауга тапшыру.
Конвенциягә 11 нче кушымтаның 34, 35 статьялары нигезендә (РФ тарафыннан 1998 елда ратиф) Европа Суды эшне хокукый яклауның барлык эчке чаралары сарыф ителгәннән соң, халыкара хокукның гомумтанылган нормалары нигезендә һәм, эш буенча соңгы карарны милли органнар тарафыннан чыгару датасыннан алып, алты ай дәвамында гына карауга кабул итә ала. Суд теләсә кайсы физик заттан, теләсә кайсы хөкүмәтнеке булмаган оешмадан яки шәхси затларның теләсә кайсы төркеменнән шикаятьләр кабул итә ала, алар Конвенциядә яки Протоколаларда үзләренең хокукларын бозу корбаннары булуын раслый.11.
СвободаЕвропа Суды, кеше хокукларын һәм төп ирекләрне яклау турында Европа Конвенциясенең 8 статьясы нигезләмәләре булмауга таянып, уңай әйләнә-тирә мохиткә хокукларны бозуга карата шикаятьләрне карауга кабул итә: «1. Һәркем аның шәхси һәм гаилә тормышына, аның торагына һәм корреспонденциясенә ихтирам итәргә хокуклы».
Күренгәнчә, уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук бозу мондый статья буенча гади генә нигезләнә алмый12.
Тынычлыкны ала торган йогынтыдан яклау Лопез Остр эшендә Испаниягә каршы нәтиҗәле гамәлгә ашырылган, аның буенча Суд әйләнә-тирә мохитнең борчулы йогынтысына карата 8 статьяның тулы кулланылышын билгеләгән. Мөрәҗәгать итүче үз йортыннан берничә метр ераклыкта урнашкан чүп-чарны эшкәртү заводы тарафыннан төзелә торган исләргә, шау-шуга һәм пычраткыч парга һәм аның торакка, шәхси һәм гаилә тормышына ихтирам итү хокукын бозуга зарланган. Әлеге эш фактлары нигезендә Суд билгеләп үткәнчә, мөрәҗәгать итүче һәм аның гаиләсе завод белән берничә ел дәвамында янәшә яшәргә мәҗбүр булган, һәм ул йортта җыелган һәм анда яшәүчеләрнең сәламәтлеге начарлануга караган ышандыргыч мәгълүматларны караган һәм тапкан. Хәтта дәүләт тарафыннан каралу чиген исәпкә алып та, Суд дәүләтнең шәһәрнең икътисадый иминлеге мәнфәгатьләренең гадел балансын үтәүдә уңышка ирешә алмавын тапты - моның өчен чүп эшкәртү заводы төзелде - һәм мөрәҗәгать итүченең аның торагын һәм гаилә тормышын хөрмәт итүгә хокукларын нәтиҗәле тормышка ашыру.
Гаилә тормышына тыкшынуны һәм пычрану белән бәйле торакны хөрмәт итмәүне билгеләү өчен нинди медицина мәгълүматлары кирәк? Әйләнә-тирә мохитнең пычрануы һәм сәламәтлеккә зыян китерү арасындагы сәбәпле бәйләнешне раслауда туарга мөмкин булган кыенлыкларны исәпкә алып, Лопез Остра Суд эшендә сәламәтлекнең чынлап начараюы турындагы мәгълүматларның 8 статья нигезендә таләп ителмәвен күрсәтте. Асылда ул шундый нәтиҗәгә килде: әйләнә-тирә мохитнең киң пычрануы кешенең үз-үзен ничек хис итүенә йогынты ясарга һәм үз өе белән файдалануга комачауларга мөмкин, чөнки аның шәхси сәламәтлегенә һәм гаиләсенең сәламәтлегенә тискәре йогынты ясый, әмма җитди куркынычтан башка 13.
Без юристлар У.Килкэли, Е.А.Чефранова, Н.А.Роджерс фикерен уртаклашабыз, уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны яклау өчен, 8 статьясы бозылганда йорт һәм гаилә тормышын нормаль биләүне чикләүне дәлилләүче таныклык җитә, ә мөрәҗәгать итүченең сәламәтлеге белән пычрану һәм проблемалар арасында ачык һәм турыдан-туры сәбәпләре барлыкка килү кирәкле түгел (әлбәттә, куркыныч сәламәтлеккә зур зыян китерү өчен бик зур булырга тиеш)14.
Әйләнә-тирә мохит - сыйфаты табигый экологик системаларның, табигать һәм табигать-антропоген объектларның тотрыклы эшләвен тәэмин итә торган әйләнә-тирә мохит. («Әйләнә-тирә мохитне саклау турында» 2002 елның 10 гыйнварындагы 7-ФЗ номерлы федераль законның 1 ст. 13 абз.).
Россия законнары нигезендә экологик-хокукый мәгънәдә уңай әйләнә-тирә мохитне аңлау шундый.
Социаль (хосусый, шәхси) мәгънәдә уңайлы әйләнә-тирә мохит нинди дә булса эшчәнлек башкарганда кем өчен дә булса уңайлы шартлар булуын аңлый. «Икенче» мәгънәсе аның төп эчтәлеген бәяләп бетермәүгә алшартлар тудыра. Телдән яисә язма сөйләмдә «инвестицияләр өчен уңайлы әйләнә-тирә мохит» (эшкуарлык эшчәнлеге һ.б.) кебек әйтелмәләрне кулланудан качарга кирәк. Күренгәнчә, кыйммәт эчтәлеге бу терминның экологик-хокукый мәгънәсенә ия. Нәкъ менә шушы мәгънәдә без аны сәламәт әйләнә-тирә мохит - биологик төрләр яшәү өчен туры килә торган (табигый, ләкин социаль мәгънәдә түгел) тормыш өчен сәламәт яшәү өчен, шул исәптән homo sapiens ны да кертеп, карыйбыз.
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук турында конституцион норманың эчтәлеген билгеләргә вакыт җитте.
Әйләнә-тирә мохит уңай булсын өчен, аның халәтен торгызырга кирәк (күрсәткечләрнең сыйфатлы җыелмасын саклап калырга):
беренчедән, табигать мохите компонентлары (җир, җир асты, туфрак, җир өсте һәм җир өсте сулары, атмосфера һавасы, үсемлекләр, хайваннар дөньясы һәм башка организмнар, шулай ук атмосфераның озон катламы һәм җир тирәли космик пространство, алар бергәлектә тереклекнең яшәве өчен уңайлы шартлар тәэмин итә («Әйләнә-тирә мохит турында» 2002 елның 10 гыйнварындагы 7-ФЗ номерлы федераль законның 1 ст. 4 абз.), алар табигый һәм табигый-антропоген объектларны формалаштыра;
икенчедән, үз табигый үзлекләрен: функциональ һәм табигый үзара бәйләнгән, үзләренең табигый үзенчәлекләрен саклаган табигать объектлары барлыкка килгән табигать комплекслары: 1) табигый экологик системалар, үсемлекләр, хайваннар, башка организмнар һәм терек булмаган элементлар бердәм функциональ бөтенлекне барлыкка китерәләр; 2) табигать ландшафтлары - билгеле бер элементлар, шартлар, территорияләр кушылмалары);
өченчедән, табигать-антропоген объектларның торышы (табигать объектлары үзлекләренә ия: 1) табигать объекты үзгәртелгән; 2) объект кеше тарафыннан төзелгән һәм рекреацион һәм яклау әһәмиятенә ия).
Әйләнә-тирә мохиткә куркыныч барлыкка килгән очракта - әйләнә-тирә мохит сыйфатына куркыныч янау, дәүләт мондый куркынычны юкка чыгара торган һәм киләчәктә мондый куркыныч барлыкка килү ихтималын киметә торган профилактик йогынтыны тәэмин итә торган чаралар күрергә тиеш.
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә гомуми хокук махсус субъектларның бурычларына туры килә. Әлеге бурычлар түбәндәге рәвешләрдә беркетелгән: 1) халыкара хокукның гомумтанылган принциплары һәм нормалары булган чыганаклар; 2) Россия Федерациясе халыкара шартнамәләре; 3) законнар; 4) закон асты норматив һәм индивидуаль актлар. Әлеге бурычларны үтәүне тәэмин итү - аларга туры килә торган хокукларны гамәлгә ашыру һәм уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук турында конституция нормасының мәгънәсен тәшкил итә.
Әйләнә-тирә мохит өчен куркыныч тудыручы хәлләр, вакыйгалар, фактлар яисә күренешләр турында мәгълүматны яшерү һәм, бигрәк тә, уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны тәэмин итү өчен (табигый экологик системаларның, табигый һәм табигый-антропоген объектларның тотрыклы эшләвен тәэмин итә торган сыйфатлар өчен куркыныч тудыручы) Закон буенча эзәрлекләнергә тиеш.
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә конституциячел хокук объектын һәм субъектны билгеләү өчен, аны әйләнә-тирә мохитне саклаудан тәэмин итү эшчәнлеге аермаларын карарбыз.
Күренгәнчә, әйләнә-тирә мохитне саклау киң мәгънәдә табигатьне саклау эшчәнлеге булып тора. Мондый экологик кануннарны кайвакыт табигатьне саклау кануннары дип атыйлар, гәрчә бу төшенчәгә шулай ук табигать ресурслары законнары да (табигать мохите компонентларын саклау турындагы тармак кануннары) кертелгән булса да. Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны тәэмин итү һәм гамәлгә ашыру эшчәнлеге табигатьне саклау эшчәнлеге булып тора.
М.М. Бринчук Россия Федерациясе территориясендә урнашкан Россия Федерациясе гражданнарының һәм чит ил гражданнарының уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук субъектларына кертә15. М.И.Васильева билгеләп үткәнчә, әлеге хокук индивидуаль (апатридларны да кертеп - гражданлыгы булмаган затларны да кертеп), табигый яки коллектив хокукларга (халык, җәмгыять) гына түгел, ә кешелек хокукларына да - аерым гавами хокукларга якын, чөнки шәхси хокукларны яклау чарасы булып тора, бу, һичшиксез, үзкыйммәт, әмма гомуми (ачык) экологик кызыксынуга да кагыла ала16.
Уңай әйләнә-тирә мохиткә хокук субъекты, безнең фикеребезчә, барлык кешелек дөньясы аның социаль институтларын һәм җәмгыять әгъзаларын тәшкил итүче бергәлектә чыгыш ясый һәм аларның һәркайсы аерым-аерым. Бу хокукның катлаулы состав субъекты. Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук элементын субъектларсыз субъектив хокук элементы буларак характерларга кирәк булган ситуацияләр мөмкин17.
Бурычларны үтәү һәм уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукны гамәлгә ашыруны тәэмин итү бурычлар, мәсьәләләр, проблемалар, функцияләр җыелмасы белән бәйле, аларны хәл итәргә (хәл итәргә омтылырга), тормышка ашырырга (тормышка ашырырга омтылырга) кирәк. Бу бергәлеккә без инде аңлы җәмгыять элементларын кертәбез, хокукта рефлексияне узган, аны гамәлгә ашыру бурычы билгеле бер субъектларга йөкләнгән, аны «уңайлы әйләнә-тирә мохитне тәэмин итү буенча экологик императивның хокукый таләпләрен» дип атыйбыз, аларны үтәргә, һичшиксез, катгый, алар гавами экологик мәнфәгатьләрнең үзәген һәм уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук объектын тәшкил итә.
Фәлсәфәче императивы атлап чыгарга хокукы булмаган кешенең мөмкин булган тәртибе, әйләнә-тирә мохитнең кире кайтмаслык үзгәрешләренә китерә торган һәм Җирдәге тереклек куркынычы тудыра торган гамәлләр чиге буларак карала.
Уңай әйләнә-тирә мохитне тәэмин итү (I-IIla-10al-n һәм 1-III1б-10б1-n, алга таба - А һәм Б) экологик императивның хокукый таләпләре бик күпсанлы һәм ул гамәлдә булган көч һәм пространство буенча аерылачак.
Уңай әйләнә-тирә мохитне (уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукның состав объекты) тәэмин итү буенча экологик императивның хокукый таләпләре шартлы рәвештә түбәндәге юнәлешләр буенча аерыла: 1) А һәм Б (рухи, мәдәни кыйммәтләргә, әлеге һәм киләчәк буыннар бурычларына кагыла торган, табигать элементларын фәнни, агарту, тәрбия, рекреацион, эстетик максатларда зарарсыз файдаланмыйча); 2) тирәлек саклау А һәм Б (әйләнә-тирә мохит һәм әйләнә-тирә мохит участокларының тышкы һәм эчке шартларына кагылышлы); 3) объектлар саклау һәм Б (билгеле бер объектка яисә объектларның категориясенә кагылышлы); 4) операция операцияләре һәм Б (билгеле бер субъект белән идарә итү гамәлләрен төгәл башкаруны таләп итә); 5) ведомствоның функциональ (ведомстволарның) һәм учреждениеләрнең, рекреацион, эстетик максатларында табигать элементларын киметмичә); 2) дәүләт сферасын алып баруның төп нигезен тәшкил итүче тармак мәсьәләләрен тәшкил итүче, аларның өлкә алып баруның нигезен тәшкил итүче, аларны гамәлгә ашыруның төп нигезен тәшкил итүче объектлар.
Шулай ук уңайлы әйләнә-тирә мохитне тәэмин итү буенча экологик императивның хокукый таләпләре (уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукның состав объекты) түбәндәге дәрәҗә буенча аерыла:
1) халыкара дәрәҗәдәге А һәм Б (федераль башкарма хакимият органнары тарафыннан Россия Федерациясе субъектлары катнашында федераль бюджет акчалары исәбеннән башкарыла);
2) федераль дәрәҗәдәге А һәм Б (федераль башкарма хакимият органнары тарафыннан федераль бюджет акчалары исәбеннән башкарыла);
3) субвенцион А һәм Б (Россия Федерациясе субъектларының дәүләт органнары тарафыннан федераль бюджеттан субвенцияләр хисабына башкарыла);
4) А һәм Б Федерация субъектлары дәрәҗәсе (субъект бюджетлары акчалары исәбеннән Россия Федерациясе субъектларының дәүләт органнары тарафыннан гамәлгә ашырыла);
5) муниципаль дәрәҗәдәге А һәм Б;
6) уртак А һәм Б (аларны гамәлгә ашыру чаралары берничә бюджеттан акча хисабына тормышка ашырыла) буенча чаралар башкарылачак.
7)локаль дәрәҗәдәге А һәм Б (предприятиеләрне, оешмаларны, җирле иҗтимагый берләшмәләрне, җирле үзидарәнең территориаль органнарын һәм гражданнар төркемнәрен үз акчалары яисә җәлеп ителгән акчалар исәбенә алып бару масштабларында гамәлгә ашырыла);
А һәм Б ны ныклы һәм динамик билгеләүне тәэмин итү максатларында без төп норматив хокукый чыганаклар белән эзләүне чикләргә һәм табигый мохитнең аерым алынган элементы чикләрендә, мәсәлән, «хайваннар дөньясы» табигать мохите компоненты яки табигый комплекслар (табигать объектлары элементлары) категориясе чикләрендә «табигый экологик системалар» эзләүне чикләргә тәкъдим итәргә мәҗбүр.
Хокук җайга салуның эре өлкәләре буенча уңайлы әйләнә-тирә мохитне тәэмин итү буенча экологик императивның хокукый таләпләрен систематика (классификацияләү):
I. Табигать мохите компонентлары
I.la - табигать мохите компоненты - ҖИР (табигый ресурс сыйфатында файдаланылмый торган өлеш)
1.16 - табигать мохите компоненты - ҖИР (табигый ресурс сыйфатында кулланыла торган өлеш)
1.2а - табигать мохите компоненты - ҖИР АСТЫ БАЙЛЫКЛАРЫ (табигый ресурс буларак кулланылмый торган өлеш)
1.26 - табигать мохите компоненты - ҖИР АСТЫ БАЙЛЫКЛАРЫ (табигый ресурс буларак кулланыла торган өлеш)
1.3а - табигать мохите компоненты - ТУФРАКЛАР (табигый ресурс буларак файдаланылмый торган өлеш).
1.36 - табигать мохите компоненты - ТУФРАКЛАР (табигый ресурс сыйфатында кулланыла торган өлеш)
1.4а - табигать мохите компоненты - ҖИР ӨСТЕ ҺӘМ ҖИР АСТЫ СУЛАРЫ (кулланылмый торган өлеш)
1.46 - табигать мохите компоненты - ҖИР ӨСТЕ ҺӘМ ҖИР АСТЫ СУЛАРЫ (кулланыла торган өлеш)
1.5а - табигать мохите компоненты - АТМОСФЕРА ҺАВАСЫ (кулланылмый торган өлеш).
1.56 - табигый мохит компоненты - АТМОСФЕРА ҺАВАСЫ (кулланыла торган өлеш).
1.6а - табигать мохите компоненты - ҮСЕМЛЕКЛӘР ДӨНЬЯСЫ (кулланылмый торган өлеш).
1.66 - табигать мохите компоненты - ҮСЕМЛЕКЛӘР ДӨНЬЯСЫ (кулланыла торган өлеш).
1.7а - табигать мохите компоненты - ТЕРЕКЛЕК ДӨНЬЯСЫ (кулланылмый торган өлеш).
1.76 - табигать мохите компоненты - ТЕРЕКЛЕК ДӨНЬЯСЫ (кулланыла торган өлеш).
1.8а - табигый мохит компоненты - БАШКА ОРГАНИЗМНАР (А һәм Б га аеру максатка ярашлы түгел)
I.9a - табигать мохите компоненты - ҖИРНЕҢ ОЗОН КАТЛАМЫ(-/-)
I.l0a - табигать мохите компоненты - ҖИР ТИРӘСЕНДӘГЕ КОСМИК ТИРӘЛЕК(-/-)
II. Табигать объектлары
II.la - табигый объектлар - ТАБИГЫЙ ЭКОЛОГИК СИСТЕМАЛАР (-/-)
II.2а - табигый объектлар - ТАБИГЫЙ ЛАНДШАФТЛАР(-/-)
III. Табигать-антропоген объектлар
III.1аб - табигый-антропоген объектлар - ҮЗГӘРТЕЛГӘН ТАБИГЫЙ ОБЪЕКТЛАР табигый объектлар үзлекләренә ия (-/-)
III.2аб - табигый-антропоген объектлар - КЕШЕ КУЛЫ БЕЛӘН БУЛДЫРЫЛГАН ОБЪЕКТЛАР, рекреацион һәм саклагыч әһәмияткә ия гадәттән тыш хәлләр табигать объектларының үзлекләренә ия (-/-)
Уңай әйләнә-тирә мохитне тәэмин итүгә карамаган экологик императивның хокукый таләпләре системасы үз эченә ала
IV. Антропоген объектлар
IV.1б - антропоген объектлар - КЕШЕ ИХТЫЯҖЛАРЫН ТӘЭМИН ИТҮ ӨЧЕН БУЛДЫРЫЛГАН ОБЪЕКТЛАР, табигать объектларының үзлекләренә ия түгелләр (табигать ресурсларына кермиләр)
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокукның үз субъектының бурычлары һәм хокуклары билгеләнгән катлаулы, составлы, югары дәрәҗәдә комплекслы объекты бар. Табигатьне саклау бурычы, субъектив хокукның состав объекты буларак, җәмгыятьнең һәр әгъзасына йөкләнгән, уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук абсолют субъектив хокук булып тора, аны тәэмин итү һәм гамәлгә ашыру, хокук бозу сәбәпләренә бәйсез рәвештә, гомуми бурыч булып тора. Әлеге хокукның состав объекты - табигатьнең барлык элементларының, аларның индивидуаль һәм җыелма сыйфатларының, үзлекләренең, үзара бәйләнешләренең, шартларының, пространстволы һәм вакытлы нисбәтләренең үлчәме. Ул шулай ук гомуми файдаланудагы аерым социаль-табигый файда буларак билгеләнә (М.И. Васильева, 2003).
Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук объекты - ул экологик императивның идеаль, уртача, объектлы, операциональ һәм функциональ хокукый таләпләре җыелмасы. Аның аерым бер өлешләре табигый мохитнең билгеле бер элементына карата табигый мохитне саклау (А) һәм әлеге табигать мохите элементыннан файдалану (Б) буенча иҗтимагый мөнәсәбәтләрне җайга сала торган нормаларны консолидацияләүне үткәрү юлы белән билгеләнә.
1. Экологик хокуклар разрядына караган кешенең төп конституциячел хокукларының берсе. Конституциональләгү вакыты буенча бу хокук соңгы «буын»га карый. Беренче тапкыр Испания Конституциясендә 1978 елда игълан ителде, һәм киң таралыш 1980 еллар ахырында - 1990 еллар башында гына, нигездә, постсоциалистик илләр конституцияләрендә генә киң таралыш алды. Уңай әйләнә-тирә мохиткә хокукны барлык физик һәм юридик затларның, шулай ук дәүләт органнарының әйләнә-тирә мохитне саклау өчен мөмкин булган барлык чараларны күрү бурычын тәңгәлләштерә. 1993 елгы Россия Федерациясе Конституциясе уңай әйләнә-тирә мохиткә башка экологик хокуклар белән: әйләнә-тирә мохитнең торышы турында дөрес мәгълүматка һәм экологик хокук бозу аркасында кешенең сәламәтлегенә яисә мөлкәтенә китерелгән зыянны каплау хокукы белән тулыландыра һәм тулыландыра. (Румянцев О.Г., Додонов В.Н. Уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук./ Юридик энциклопедия сүзлеге. М.: ИНФРА-М, 1997. -384 с. (Б-ка слов. «ИНФРА-М») / Ассистент-Словарь Проф.4.1. © 1997-2004 ЗАО ИКЦ ЮНА. [алынды 31.03.05] http://yas.yuna.ru/?1879053312@ 0812302080).
2. African Charter for Human and Peoples' Rights, 27 June 1981, 211.L.M. 59 (1982).
3. Protocol to the 1969 American Convention on Human Rights on Economic, Social, and Cultural Rights, Nov. 1988 25 I.L.M. 161 (1989).
4. Environmental change and international law: New challenges and dimensions. Ed. Edith Brown Weiss. Tokyo: UN Univ. Press, 1992 [taken 25.03.05] http://www.unu.edu/unupress/unupbooks/uu25ee/uu25ee13.htm.
5. Pan American Union, Final Act of the Ninth Conference of American States, Res. XXX, at 38 (1948), reprinted in OAS, Basic Documents Pertaining to Human Rights in the Inter-american System (1996); Case 7615 (Brazil), INTER-AM.CH.R., 1984-1985 Annual Report 24, OEA/Ser.L/V/IL66, doc. 10, rev. 1 (1985); Shelton Dinah. Human Rights and the Environment: Jurisprudence of Human Rights Bodies/ Joint UNEP-OHCHR Expert Seminar on Human Rights and the Environment, 14-16 January 2002 Background Paper No. 2. University of Notre Dame. Geneva [taken 25.03.05] http://www.cedha.org.ar/docs/doc63.htm
6. Shelton Dinah. Op. cit.
7. Экология. Юридик энциклопедик сүзлек. С.А.Боголюбов ред.: НОРМА, 2001, 448 с., С. 298.
8. Әлеге нигезләмә ике бурычны - табигатьне саклау һәм әйләнә-тирә мохитне саклау бурычын ныгыта. Алар очраклы гына беркетелмәгән. Табигатьне саклап калу бурычы элек әйләнә-тирә мохитне саклау бурычын үтәү өчен, аның мөһим элементларын ачыклаучы шәхси элементларга гомуми бәянең логик тәртибе бозылсын өчен, санап китүнең турыдан-туры алфавит тәртибе дә сакланмаган, «әйләнә-тирә мохитне саклау» дигән тотрыклы тел гыйбарәсе кулланылмаган (бу очракта алфавит тәртибе, хәзерге хәлдә кебек үк, туры түгел, ә туры туры, ә туры туры тәртиптә). «Һәм» союзы, «табигатьне саклау» һәм «әйләнә-тирә мохитне саклау» [саклау] терминнары кебек үк, бер тәртипкә туры килә торган әһәмияткә ия, ә берсен икенчесе өстендәге өстенлеккә аларны фразада күчерү тәртибен күрсәтә.
9. Россия Федерациясе Конституциясенә карата статьялы шәрехләр. Л. А. Окуньков ред. [25.03.05] http://constitution.garant.ru/DOC_3301000.htm; МГЮА ректоры, РФА академигы О.Е. Кутафин җитәкчелегендә галим-хокук белгечләре коллективының Россия Федерациясе Конституциясенә карата куелган фәнни-гамәли шәрехләре. Рәсми текст 01.08.03. [25.03.05] http://constitution.garant.ru/DOC_3866952.htm.
10. Кеше хокукларын һәм төп ирекләрне яклау турындагы конвенция (Рим, 04.11.50 - 11.05.94). Рус теленә рәсми тәрҗемә. [03.04.05] http://www.echr.ru/
documents/doc/2440800/2440800-OOl.htm.
11. See: Protocol No. 11 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, E.T.S. 155, entered into force 1 November 1998. [taken 03.04.05] http://wwwl.umn.edu/humanrts/euro/z30protll.html.
12. Васильева М.И. Гражданнарның экологик хокуклары - М.: РЭФИА, 2002 [10.02.05]http://www.refia.ru/index.phpP204-l.
13. LopezOstra v Spain, judgment of 9 Dec. 1994. P. 51.
14. Килкэли Урсула, Е. А. Чефранова. Кеше хокукларын һәм төп ирекләрне яклау турында Европа конвенциясе. 8 статья. Шәхси һәм гаилә тормышына, торакка һәм корреспонденциягә хөрмәткә хокук. Прецедентлар һәм шәрехләр. Укыту-методика әсбабы. - М.: Россия гадел хөкем академиясе, 2001. С. 87-88 (алынды 03.04.05]http://www.echr.ru/documents/doc/2440800/2440800-002.htm.
15. Бринчук М.М. Экологик хокук (әйләнә-тирә мохит хокукы). М.: Юристъ, 1998, С. 142.
16. Васильева М.И. Ачык мәнфәгатьләр – экологик хокукта. - М.: Изд-во МГУ, 2003, С.93-95.
17. Нәкъ менә шундый очрак булып Закон юридик яклауны бәйли торган мөнәсәбәтләрнең норматив регулятивлары булу тора, әмма хәзерге вакытта аларның хокукый вәкиле һәм күрсәтмә бирүчесе юк (яклаучы мәгънәсендә).
Мәсәлән, аерым мөнәсәбәтләрне саклый торган халыкара-хокукый актның үз көченә керүе, аның нигезендә әлеге бурыч ниндидер органга йөкләнә, әлеге орган формалашудан һәм билгеле бер мөнәсәбәтләрне саклау бурычларын фактта тормышка ашырудан алда бара. Хәзерге Россия практикасында аның элементларын тәшкил итүче уңайлы әйләнә-тирә мохиткә хокук кайчакта субъектсыз субъектив хокук булып кала бирә, дип үкенүсез генә таныйбыз. Закон актлары кайчак шундый катлаулы схемалар һәм үз тормышка ашыру механизмнарын билгели, аларны тормышка ашыру гражданлык батырлыгын кылуны таләп итә. Җәмгыять әгъзаларының аңын экология дәрәҗәсе законны кабул итү яки аны игътибарсыз калдыру өчен хәлиткеч факторга әверелә.
18. Әгәр дә иҗтимагый кызыксыну бозылган килеш чыгыш ясаса (аңлап җиткерелмәсә, инанулар булмаса, аны үтәү буенча гамәлләр мотивациясе булмаса (аңлашылмаса), хәтта иң әхлакый шәхес дә табигатьне җимерүгә үз өлешен кертәчәк (Соколова Н.А. Халыкара экологик проблемаларны хәл итү чарасы буларак хокукый җайга салу. ИДУның юридик институты. Сибирский Юридический Вестник. - 2001. - № 1. [11.03.05] http://www.lawinstitut.ru/ru/ science/vestnik/20011/sokolova.html).
Соңгы яңарту: 2022 елның 29 марты, 09:14